كوردستانی گەورە

*بەروار:** ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣
*ئامادەکار:** (ناوەندێکی لێکۆڵینەوەی گریمانەیی)

1. پوختە

ئەم ڕاپۆرتە شیکارییەکی وردی چەمکی "کوردستانی گەورە" پێشکەش دەکات، کە ئاماژەیە بۆ ئەو جوگرافیا فراوانەی کورد وەک نیشتمانی مێژوویی خۆی سەیری دەکات. ڕاپۆرتەکە باس لە ڕەهەندە مێژوویی، جوگرافی، سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ئەم چەمکە دەکات. تیشک دەخاتە سەر ئەو ئاڵنگارییە ناوخۆیی و دەرەکییانەی کە ڕووبەڕووی هەر هەوڵێک بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە دەبنەوە. ڕێکاری بەکارهاتوو بریتییە لە شیکاریی-وەسفی، بە پشت بەستن بە سەرچاوە مێژووییەکان و لێکۆڵینەوە سیاسییەکانی هاوچەرخ.

2. خشتەی ناوەڕۆک

پوختە
خشتەی ناوەڕۆک
پێشەکی
شیکاری بابەت (ڕێکاری و لێکۆڵینەوەکانی پێشوو)
ئەنجامەکان
مناقەشە/ڕوونکردنەوە
کۆتایی و پێشنیارەکان
حاشیەکان
هاوپێچەکان
زانیاری زیادەی گرنگ

3. پێشەکی

چەمکی "کوردستانی گەورە" ئاماژەیە بۆ یەکەیەکی جوگرافی-سیاسی کە تێیدا زۆرینەی کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نیشتەجێن. ئەم ناوچەیە بە شێوەیەکی نەریتی دابەش بووە بەسەر چوار پارچەی سەرەکیدا کە دەکەونە چوارچێوەی سنووری دەوڵەتەکانی تورکیا (باکوور)، ئێران (ڕۆژهەڵات)، عێراق (باشوور)، و سووریا (ڕۆژئاوا). ئەم دابەشبوونە دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکییەکانی دوای جەنگی جیهانیی یەکەم و ڕێککەوتننامەکانی سایکس-پیکۆ و لۆزان بوو. ئامانجی ئەم ڕاپۆرتە ئەوەیە کە تێڕوانینێکی بابەتیانە و فرەڕەهەند بۆ ئەم پرسە بخاتە ڕوو، دوور لە سۆزی ناسیۆنالیستی، بەڵکو بە تەرکیزکردن لەسەر ڕاستییە مێژوویی و سیاسییەکان.

4. شیکاری بابەت (ڕێکاری و لێکۆڵینەوەکانی پێشوو)

*ڕێکار:** ئەم لێکۆڵینەوەیە ڕێکاری شیکاریی-وەسفی (Descriptive-Analytical) بەکاردەهێنێت. لە ڕێگەی کۆکردنەوەی زانیاری لە سەرچاوە مێژووییە باوەڕپێکراوەکان، بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکان (وەک پەیماننامەکان)، و شیکارییە سیاسییەکانی سەردەم، هەوڵ دەدات تێگەیشتنێکی گشتگیر لەسەر بابەتەکە دروست بکات.
*لێکۆڵینەوەکانی پێشوو:** زۆربەی لێکۆڵینەوەکان لەسەر ئەم بابەتە جەخت لەسەر دابەشبوونی کوردستان دەکەنەوە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم. پەیماننامەی سیڤەر (١٩٢٠)¹ کە بەڵێنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی بە کورد دابوو، وەک خاڵێکی وەرچەرخانی مێژوویی سەیر دەکرێت. بەڵام دواتر پەیماننامەی لۆزان (١٩٢٣)² ئەم بەڵێنەی هەڵوەشاندەوە و سنوورەکانی ئێستای تورکیای چەسپاند و کوردی بەسەر وڵاتاندا دابەش کرد. لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە ئەم دابەشبوونە تەنها جوگرافی نەبووە، بەڵکو بووەتە هۆی دابەشبوونی سیاسی، کولتووری و ئابووریی نێوان کوردەکانیش.

5. ئەنجامەکان

**ڕەگی مێژوویی و کولتووری:** چەمکی "کوردستانی گەورە" لەسەر بنەمای بوونی زمان، کولتوور، و مێژووی هاوبەش لەنێوان دانیشتووانی ناوچەیەکی جوگرافیی دیاریکراو دامەزراوە.
**دابەشبوونی سیاسی:** واقیعی سیاسیی ئێستا بریتییە لە بوونی کورد وەک کەمینەیەکی گەورە لە چوار دەوڵەتی جیاوازدا، کە هەر یەکێکیان سیاسەت و مامەڵەی تایبەت بە خۆی بەرامبەر پرسی کورد هەیە.
**جیاوازیی دۆخی هەر پارچەیەک:** دۆخی کورد لە هەر پارچەیەک جیاوازە. لە عێراق (باشوور) هەرێمێکی فیدراڵی دانپێدانراویان هەیە، لە سووریا (ڕۆژئاوا) ئیدارەیەکی خۆبەڕێوەبەرییان دامەزراندووە، لە کاتێکدا لە تورکیا و ئێران ڕووبەڕووی ئاڵنگاریی سیاسی و سەربازیی بەردەوام دەبنەوە.
**فاکتەری دەرەکی:** بەرژەوەندیی هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوە دەگێڕێت لە هێشتنەوەی دۆخی ئێستا و ڕێگریکردن لە هەر گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە نەخشەی سیاسیی ناوچەکەدا.

6. مناقەشە/ڕوونکردنەوە

ئەنجامەکان دەریدەخەن کە "کوردستانی گەورە" وەک چەمکێکی ئایدیۆلۆژی و نەتەوەیی زۆر بەهێزە، بەڵام لە ڕووی کردارییەوە ڕووبەڕووی کۆسپی گەورە دەبێتەوە.

**ئاڵنگارییە ناوخۆییەکان:** یەکێک لە گەورەترین ئاڵنگارییەکان، پارچەبوونی سیاسیی ناوخۆی کورد خۆیەتی. بوونی پارت و ئایدیۆلۆژیای جیاواز لە هەر پارچەیەکدا (وەک پەیوەندیی ئاڵۆزی نێوان پەکەکە، پارتی، یەکێتی، و هێزەکانی ڕۆژئاوا) وایکردووە کە ستراتیجێکی نەتەوەیی یەکگرتوو بوونی نەبێت.
**ئاڵنگارییە دەرەکییەکان:** هەر چوار دەوڵەتی پەیوەندیدار (تورکیا، ئێران، عێراق، سووریا) بە توندی دژی هەر هەنگاوێکن بەرەو سەربەخۆیی یان یەکگرتنەوەی کورد. ئەم دەوڵەتانە زۆرجار هاوکاری یەکتر دەکەن بۆ سەرکوتکردنی بزووتنەوە کوردییەکان. جگە لەوەش، زلهێزە جیهانییەکان بەهۆی بەرژەوەندییە ئابووری و ستراتیژییەکانیانەوە، خوازیاری پاراستنی سەقامگیریی سنوورەکانی ئێستان.

7. کۆتایی و پێشنیارەکان

*کۆتایی:** "کوردستانی گەورە" وەک خەونێکی نەتەوەیی و مافێکی مێژوویی لە هزری کورددا بوونی هەیە، بەڵام گۆڕینی بۆ واقیعێکی سیاسی لە دۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کارێکی ئەستەمە. کۆسپە ناوخۆیی و دەرەکییەکان، لەگەڵ هاوکێشە ئاڵۆزە جیۆپۆلەتیکییەکان، وایانکردووە کە ئەم چەمکە زیاتر لە چوارچێوەی دروشم و ئامانجێکی دوورمەودادا بمێنێتەوە.

پێشنیارەکان:

پێویستە لێکۆڵینەوەی زیاتر بکرێت لەسەر لێکەوتە ئابوورییەکانی دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردیی یەکگرتوو.
توێژینەوە لەسەر کاریگەریی میدیا و تەکنەلۆژیای نوێ لەسەر پتەوکردنی هەستی نەتەوەیی هاوبەش لەنێوان پارچەکانی کوردستان.

8. حاشیەکان

¹ پەیماننامەی سیڤەر (Treaty of Sèvres)، لە ١٠ی ئابی ١٩٢٠ واژۆ کرا و لە بەندی ٦٢، ٦٣ و ٦٤دا ئاماژەی بە مافی کورد بۆ پێکهێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ کردبوو.

² پەیماننامەی لۆزان (Treaty of Lausanne)، لە ٢٤ی تەمموزی ١٩٢٣ واژۆ کرا و جێگەی پەیماننامەی سیڤەری گرتەوە، بەبێ ئەوەی هیچ ئاماژەیەک بە مافەکانی کورد بکات.

9. هاوپێچەکان

بۆ ڕاپۆرتێکی کورت بەم شێوەیە، هاوپێچکردنی بەڵگەنامە پێویست نییە. لە لێکۆڵینەوەی فراوانتردا، دەکرێت نەخشەی ئیتنۆگرافیی ناوچە کوردنشینەکان، ئاماری دانیشتووان، و دەقی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان وەک هاوپێچ دابنرێن.

10. زانیاری زیادەی گرنگ

یەکێک لە خاڵە هەرە گرنگەکان کە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر دۆزی کورد هەیە، بوونی سەرچاوەی سروشتیی زۆرە (بەتایبەت نەوت و گاز) لە ناوچە کوردنشینەکان، بەتایبەتی لە باشووری کوردستان (عێراق). ئەم پرسە لە لایەکەوە دەتوانێت وەک کارتێکی بەهێزی ئابووری بۆ کورد بەکاربهێنرێت، بەڵام لە لایەکی دیکەوە بووەتە هۆی زیادبوونی ململانێی ناوخۆیی و دەستوەردانی دەرەکی.